جنگ شيميايي عراق در عمليات كربلاي 5

عمليات كربلاي5 از جهت مقاومت رزمندگان كه نزديك به دو ماه نبرد شديد شبانه روزي و بدون وقفه را در منطقه محدود شلمچه تحمل نمودند، مسلما در تاريخ جنگ بي نظير است. اگر كسي در مورد تاريخ دفاع مقدس مطالبي بنويسد و از توصيف شجاعت رزمندگان در شلمچه غافل گردد مهمترين قطعه تاريخ جنگ را از دست داده است.

اغراق نيست اگر بگوييم در اندازه كل اتفاقات سراسر تاريخ دفاع مقدس در اين فضا و زمان بسيار محدود، حادثه و حماسه داشته ايم و اين رسالت اهل قلم است كه به تشريح جزء به جزء آن وقايع بپردازند.

در عمليات كربلاي 5، حملات شيميايي دشمن اگر چه سنگين بودند ولي در مقايسه با حملات عادي زميني و هوايي، نقش فرعي داشتند و لذا به همين اشاره اكتفا مي شود.

علاوه بر آمادگي كامل واحدهاي «ش.م.ر»،همه يگان‌هاي عملياتي و قرارگاه‌هاي جهاد سازندگي، واحدهاي توپخانه‌ ارتش و تيپ‌هاي مستقل «ش.م.ر» نيز با تقسيم‌بندي منطقه بين خود، به پوشش پدافند شيميايي كل منطقه پرداختند. ساعت 16:45 آن روز، مراكز شنود قرارگاه «الصاعقه» نيروي هوايي سپاه پاسداران و اطلاعات قرارگاه «كربلا» اطلاع دادند كه دشمن دستور پرواز چندين هواپيما را از پايگاه «كوت» صادر كرده است.علاوه بر اين، هم‌زمان به واحدهاي خود در منطقه عمومي «بصره» نيز آماده باش شيميايي داده است.بنابراين احتمالا حملات شيميايي به زودي آغاز خواهد شد.

با آغاز عمليات بزرگ «كربلاي5» (19دي 1365) و پيشروي نيروهاي ايران به سوي بصره، عراق سراسيمه حملات گسترده شيميايي را از ساعت هشت صبح همان روز شروع كرد و اين حملات را تقريبا بي‌وقفه تا روز 17 بهمن‌ سال 65 ادامه داد كه نقطه اوج حملات در هفته نخست بود.

خلبانان عراقي هر روز بي‌درنگ پس از طلوع آفتاب و همچنين در ساعتي قبل از غروب آفتاب تقريبا به مدت دو ساعت در دفعات متعدد با چندين «سُورتي» پرواز به وسيله 33 فروند از انواع هواپيماهاي بمب‌افكن از پايگاه‌هاي «ناصريه» و «كوت» به پرواز درمي‌آمدند و با آرايش عمليات شيميايي به گونه‌اي بمب‌ها و راكت‌ها را پرتاب و عوامل شيميايي را منتشر مي‌كردند كه كل منطقه از محورهاي خط مقدم تا عقبه‌هاي منطقه عمليات آلوده و متراكم از گازهاي خطرناك مي‌شد.

مناطق اصلي هدف اين حملات چنين بود:محورهاي «پنج‌ضلعي»،«آبگرفتگي شلمچه» تا «كانال زوجي»، دو سوي «نهر جاسم»، شهرك «دوعيجي»، «جزيره ماهي»، جزيره «ام‌البابي»، «جزيره ام‌الرصاص»، «پل نو»، «شهرك ولي‌عصر (عج)» (در مسير جاده خرمشهر-شلمچه)، پاسگاه‌هاي كوت سواري و «بوارين»، قرارگاه‌ها، جاده‌هاي مواصلاتي خرمشهر، شهرك پيش ساخته (خرمشهر)، شلمچه، جاده‌هاي منتهي به شلمچه (شهيد ذوالفقاري، شهيد محسن صفوي، امام رضا (ع)، شهيد اماني و شهيد گلزاري)، تقريبا همه مقرها و عقبه‌هاي لشكرها و تيپ‌هاي عمل‌كننده، ساحل اروندرود،دو طرف جاده خرمشهر-اهواز تا سه راهي حسينيه، «جزيره مينو»،آبادان، كارخانه شير پاستوريزه، بيمارستان طالقاني آبادان، ايستگاه حسينيه تا پاسگاه زيد، بيمارستان امام حسين (ع) (بعد از سه راه حسينيه)، اورژانس‌ها، كمپ اسيران، مواضع توپخانه، ادوات و زرهي و سه‌راه فتح تا جنوب شرقي جزيره مجنون.

خودزني دشمن

ميزان آلودگي،‌ تراكم و غلظت آلودگي، به خصوص در پنج ضلعي به دليل وسعت كم آن، بسيار بالا و خطرناك بود، طوري كه به شهادت 300 تن و مصدوميت 2000 نفر انجاميد. در محورهاي مذكور تنها در 20 دي حدود 1000 نفر مصدوم و 325 نفر شهيد شدند. هواپيماهاي عراقي روز دوم بهمن‌ماه همان سال در هوايي مه‌آلود و وزش شديد باد، مواضع يگان‌هاي ارتش عراق را اشتباها بمب‌باران كردند كه براثر آن صدها تن از نيروهاي عراقي كشته يا مجروح شدند. همچنين توپخانه ايران تأسيسات پتروشيمي عراق در نزديكي بصره را گلوله‌باران كرد كه به انبار مهمات شيميايي در اين مجموعه اصابت كرد و با انتشار گاز سمي صدها نفر از افراد دشمن مصدوم و ده‌ها نفر نيز كشته شدند.

مواد و گازهاي شيميايي‌اي كه ارتش عراق در اين حملات به كار گرفت عبارت بودند از: انواع عوامل تاول‌زاي شديد به ويژه «خردل سولفوره»، اعصاب سري «تابون»، «سارين» و «وي ايكس» (VX)، خفه‌كننده «فسژن»، عوامل موثر بر خون «سيانيد هيدروژن» (هيدروژن سيانوژن)، تركيبات «سيانور» و عوامل فسفري، عوامل آتش‌زا و ناتوان‌كننده‌ها.

حكومت عراق علاوه بر بمب‌باران‌ها و آتش‌ بي‌سابقه‌اي كه در منطقه عملياتي «كربلاي 5» (شلمچه، به ويژه پنج ضلعي) اجرا مي‌كرد، با تهاجم بسيار گسترده و پي در پي شيميايي در اين منطقه محدود درصدد بود به رزمندگاني كه مستحكم‌ترين دژهاي آن را در هم شكسته بودند پاسخي فراموش نشدني بدهد و هر جانداري را كه از ديگر آتش‌هاي او جان سالم به در برده با سلاح‌هاي شيميايي نابود كند، اما با عنايات خاص خداوند، با به كارگيري تدابيري از وقوع فاجعه‌يي بزرگ جلوگيري شد و آمار شهيدان و مصدومان حملات شميايي در اين عمليات به نسبت گستردگي اين حملات محدود شد.

بطور كلي آمار مصدومين و شهداي شيميايي از كربلاي 4 تا خاتمه كربلاي 5نسبت به حجم حملات دشمن بسيار كم بود و اين موضوع مي تواند به علت آمادگي بيشتر رزمندگان و فعاليت چشمگير سيستم پدافند، امداد و درمان مصدومين شيميايي باشد.

بيمارستان صحرايي علي ابن ابيطالب (ع) مركز درماني مجروحين عادي و شيميايي در اين عمليات بود.

اين بيمارستان كه از نظر مهندسي بسيار مقاوم در برابر حملات هوايي ساخته شده بود از نظر فضاي داخلي نيز دقيقا متناسب با نياز تخصصي يك بيمارستان صحرايي طراحي شده بود. اين بيمارستان تا خاتمه جنگ كاملا فعال بود و نقش اساسي در درمان مجروحين جبهه هاي جنوب داشت.

علاوه بر اورژانس شيميايي مجاور بيمارستان، اورژانس شيميايي ديگري درحسينه با اصول فني و با توجه به تجارت درماني گذشته ساخته شده بود كه در اين عمليات بتدريج كار خود را شروع كرد. علاوه بر دو اورژانس فوق كه نقش مركزي در منطقه جنگي داشتند دو اورژانس شيميايي كوچكتر در منطقه عملياتي شلمچه فعال بود كه يكي از آنها مودر حمله شيميايي نقش چشمگيري د رپشتيباني از مراكز صحرايي داشتند.

كادر درماني مجموعه نقاهتگاهي سيد الشهداء(ع)، سپنتا، دانشگاه شهيد چمران و نيز اميديه جمعا با ظرفيت چهار هزار تخت تلاش چشمگيري داشتند. اگر چه تعداد مصدومين شيميايي متوسط و شديد عمليات كربلاي 5كمتر از سه هزار نفر مي شدند اما با در نظر گرفتن مصدومين خفيف احتمالا جمع مصدومين به رقم هفت هزار نفر بالغ مي شد.

كل شهداي شيميايي در طول يك ماه حدود 170 نفر بودند كه بنظر ما زياد و غير قابل قبول بود، ولي بررسيهاي بعدي نشان داد كه علت اين امر وقوع چند حادثه خاص بوده است. يكي از اين حوادث مربوظ به انفجار يك بمب خردل دقيقا در مدخل سنگر گروهي برداران رزمنده اعزامي از بهبهان(گردان فجر) بود كه درنتيجه، گاز شيميايي با غلظت زياد وارد سنگر شده و باعث شد تا در مدت يك هفته بتدريج 40 نفر از آنان به شهادت برسند.

حدود 30 نفر از شهدا نيز مربوط به بمباران شيميايي بيمارستان صحرايي سومار بودند. مسئولين كشورمان طي نامه هاي متعددي جزئيات حملات شيميايي عراق را به اطلاع شوراي امنيت ملل رسانيده و در خواست اعزام تيم كارشناسي جهت بررسي شواهد موجود نمودند، اما واكنشي بدنبال نداشت.

مهم‌ترين تدابير چنين بود

1.حضور يگان‌هاي مستقل «ش.م.ر.» (تيپ‌هاي پدافند شيميايي سپاه و گردان‌ها و واحدهاي مستقل پدافند شيميايي ارتش و جهاد سازندگي) كه در چندين عمليات گسترده شيميايي عراق در جريان عمليات‌هاي خيبر، بدر و الفجر 8 تجربه‌هايي كسب كرده بودند.

2.حضور نيروهاي مجرب، آموزش ديده و مجهز به خودروها و دستگاه‌هاي خودكار موسوم به «درخش» براي عمليات‌ هشدار، كشف، خنثي‌سازي و رفع آلودگي عوامل شيميايي و تمهيد مسئولان، پشتيباني جنگ و فرماندهان.

3.تجهيز همه رزمندگان به وسايل محفظ انفرادي، ارتقاء آموزش‌هاي عملياتي (از نظر كميت و كيفيت سطح آموزش‌ها)، آمادگي مطلوب‌تر واحدهاي بهداري رزمي قرارگاه‌ها و يگان‌ها با آماده‌سازي و تجهيز اورژانس‌ها، بيمارستان‌ها و نقاهت‌گاه‌هاي شيميايي داراي كاركنان مجرب و متخصص درمان.

4.مهم‌تر از همه تمهيد عوامل رواني شامل آمادگي قبلي فرماندهان و نيروهاي رزمنده با انجام دادن تمرين‌ها و رزمايش‌هاي عمليات شيميايي.

5.علاوه بر اين، عنايات ويژه خداوند، از جمله وزش بادهاي نسبتا شديد و تغيير جهت گازها به سوي دشمن را هم بايد در نظر گرفت.

آنچه در اين ميان بسيار اهميت داشت ايثار و فداكاري رزمندگان يگان‌هاي «ش.م.ر» براي خنثي‌سازي و رفع آلودگي عوامل شيميايي بود كه با شتافتن به مركز توده‌هاي مرگ‌بار گازها و ابرهاي متراكم عوامل مهلك شيميايي و به خاطر انداختن جان خود، براي انجام دادن عمليات آزمايش، كشف، شناسايي و اعلام نوع عوامل به كار گرفته شده. 

همچنين با خنثي كردن و رفع آلودگي آن عوامل، مي‌كوشيدند تا جان بسياري از رزمندگان ديگر و نيروها را به بهاي ايثار جان خود نجات دهند و از آلودگي مصون و ايمن سازند.

ارتش عراق همچنين در روزهاي 10، 17، 22 و 28 دي 1365 مواضع ارتش جمهوري اسلامي ايران را در منطقه عملياتي «كربلاي6» (منطقه عمومي سومار) و بيمارستان «502 صحرايي» اين منطقه را بمب‌باران شيميايي كرد و به رزمندگان ارتش صدمات بسياري زد. ارتش بعثي در 26 دي منطقه «عين‌خوش» و 20 دي محل تجمع رزمندگان را در «قره‌بلاغ» سر پل ذهاب نيز بمب‌باران شيميايي كرد.

حملات شيميايي عراق به منطقه عملياتي «كربلاي5» تا 17 بهمن 1365 بي وقفه ادامه يافت و پس از وقفه‌يي شش روزه،‌ دوباره از پنج‌شنبه 23 بهمن همان سال با شدت بيش‌تر در همه خطوط مقدم، عقبه‌ها، جاده‌ها، مقر يگان‌ها و قرارگاه‌ها از سر گرفته شد. فرماندهان بعثي در اين روز ديوانه‌وار جنگ تمام عيار شيميايي بي‌سابقه‌يي را با حدود 44 هواپيماي بمب‌افكن و بيش از 100 عراده انواع توپ اجرا كردند و در 15 حمله و هر بار هجوم چندين هواپيما، متجاوز از 100 بمب و راكت و 1500 گلوله توپ عليه نيروهاي ايران به كار گرفتند.

در حملات شيميايي 23 بهمن 1365 تعداد 1470 نفر مصدوم و 195 نفر شهيد شدند.

ارتش عراق در 23 و 25 اسفند 1365 به حملات شيميايي شديدتري دست زد. گسترده اين حملات شامل همه مناطق عملياتي خوزستان از ابتداي جنگ تا اين زمان مي‌شد. در اين حملات كه صبح و عصر به مدت چند ساعت ادامه داشت، در 23 اسفند 2115 نفر مصدوم و 345 نفر شهيد و در 25 اسفند 1520 نفر مصدوم و 210 نفر شهيد شدند.

حملات شيميايي عراق تا پايان سال 1365 به تناوب ادامه داشت و آخرين گلوله شيميايي دشمن در آخرين روز اين سال در شهرك وليعصر (عج) خرمشهر بر زمين نشست كه چهار نفر را مجروح كرد.

منبع:

1. پايگاه اطلاع رساني قربانيان سلاح هاي شيميايي

2. پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس شهید حاج قاسم سلیمانی