محرم

شناسنامه عملیات

شرح مختصر نبرد

مقدمه

دشمن با در اختیار داشتن ارتفاعات مهم در منطقه عمومی شرهانی و زبیدات علاوه بر محفوظ نگه داشتن یک خط پدافندی مطمئن، جاده دهلران ـ عین خوش را که نزدیک‌ترین معبر وصولی جبهه‌های میانی و جنوبی بود، زیر دید و تیر خود داشت. مضافاً این که مواضع پدافندی دشمن به گونه‌ای بود که می‌توانست به اشغال چندین حوزه نفتی و تأسیسات آن در منطقه بیات ادامه دهد. به همین لحاظ و نیز با هدف تصرف ارتفاعات سرکوب منطقه و قرار گرفتن در موضع برتر تاکتیکی  با راندن دشمن به سوی دشت، طرح عملیات محرم در دستور کار قرار گرفت.

برای تحقق هدفی که در فوق ذکر شد، دست‌یابی به اهداف زیر در دستور کار قرار داشت:

- تصرف ارتفاعات 298 و 400 (بلندترین ارتفاع منطقه)،

- آزادسازی جاده عین خوش - دهلران از زیر دید و تیر دشمن (این جاده نزدیک‌ترین راه ارتباطی غرب به جنوب می‌باشد)،

- آزادسازی قسمتی از زمین‌هایی که در اشغال دشمن است،

- زیر آتش قرار دادن جاده مهم بصره _ العماره (در صورت ادامه عملیات)،

- زیر آتش قرار دادن شهرک طیب و تصرف شهرک زبیدات،

- آزادسازی چند حوزه نفتی خودی و تصرف چند حوزه نفتی دشمن،

لازم به ذکراست در صورت موفقیت این عملیات، بازگشت مردم آواره دهلران و موسیان امکان‌پذیر بود. (1)

موقعیت منطقه

ویژگی مهم این منطقه وجود ارتفاعات جبال حمرین است که به‌عنوان خط ‌مرزی قراردادی دو کشور قبل از تجاوز عراق به ایران مطرح می‌باشد. بلندترین قله آن به ارتفاع 400 متر در خاک ایران قرار دارد. علاوه بر تپه 298 که در خاک ایران قرار دارد، تپه 175 در خاک عراق واقع شده است و بر محور وصولی و با اهمیت عین خوش، چم سری، شرهانی و زبیدات مشرف می‌باشد، چنان که می‌توان از روی آن، جاده آسفالته شرهانی - زبیدات را، که به لحاظ ارتباطی و تدارکاتی مهم است، مورد تهدید قرار داد. بر همین اساس و با توجه به‌ تسلط دشمن بر معابر و منطقه مواصلاتی خودی، کلیه ترددها در شب و با چراغ خاموش انجام می‌شد.

از دیگر عوارض طبیعی منطقه، رودخانه‌های چیخواب، دویریج و میمه است که فصلی بوده و به هنگام طغیان، ارتفاع آب آن به 10 برابر حد معمول، که حدود 30 سانتی‌متر می‌باشد، می‌رسد. (2)

استعداد دشمن

- لشکر 10 زرهی متشکل از تیپ‌های 60 زرهی، 42 زرهی و 24 مکانیزه؛

- تیپ‌های 606، 423 و 505 و 704 پیاده؛

- تیپ‌های 108 و 703 گارد مرزی؛

- تیپ‌های حله و 32 جیش الشعبی؛

- تیپ‌های 16 و 17 زرهی؛

- دو گردان نیروی مخصوص. (3)

سازمان رزم خودی

نیروهای شرکت کننده در عملیات به تفکیک عبارت بودند از:

الف- سپاه پاسداران:

نیروهای تک‌ور: تیپ 14 امام حسین (ع) با دوازده گردان، تیپ 8 نجف اشرف با یازده گردان، تیپ 25 کربلا با ده گردان، تیپ 17 علی‌ابن‌ابیطالب (ع) با هشت گردان:

نیروهای احتیاط: تیپ 44 قمر بنی‌هاشم (ع) با سه گردان، تیپ امام سجاد (ع) با پنج گردان.

جمع نیروها: 49 گردان پیاده و لشکر 30 زرهی مجهز به 150 تانک و نفربر.

ب- ارتش جمهوری اسلامی:

نیروهای تک‌اور: تیپ 1 از لشکر 21 حمزه با سه گردان، تیپ 84 خرم آباد با چهار گردان.

نیروهای احتیاط: تیپ 58 ذوالفقار با یک گردان.

جمع نیروها: هشت گردان پیاده و 50 دستگاه تانک و نفربر.

هدایت مستقیم عملیات بر عهده قرارگاه مشترک قائم متشکل از لشکر 3 صاحب‌الزمان سپاه پاسداران (با شش تیپ) و دو تیپ از ارتش جمهوری اسلامی بود، قرارگاه‌های فرعی نیز عبارت بودند از:

قائم 1، شامل: تیپ 8 نجف اشرف

قائم 2، شامل: تیپ 25 کربلا

قائم 3، شامل: تیپ 17 علی‌ابن‌ابیطالب (ع) و تیپ 1 لشکر 21 حمزه

قائم 4، شامل: تیپ 14 امام حسین (ع) و تیپ 84 خرم‌آباد

مابقی یگان‌ها در احتیاط بودند. (4)

طرح عملیات

طرح عملیات به گونه‌ای بود که بر مبنای آن تصرف ارتفاعات 298 و 400 از یک‌سو و حمله به سایر ارتفاعات سرکوب منطقه - از سمت چم سری و چم هندی - از سوی دیگر، مورد تدبیر قرار گرفت.

 قائم 1 می‌بایست از سمت شمال تا جنوب ارتفاعات 298 وارد عمل می‌شد و علاوه بر گرفتن سرپل در غرب رودخانه میمه، مسئولیت محاصره این ارتفاعات و پدافند به سمت غرب را بر عهده داشت.

 قائم 2 در جنوب ارتفاعات 298 و شمال ارتفاعات 400 وارد عمل شده و مسئولیت الحاق قائم 1 با قائم 3 را بر عهده داشت.

 قائم 3 از شمال و جنوب ارتفاعات 300 و 400 به سمت غرب وارد علم شده و علاوه بر تصرف قلل این ارتفاعات، می‌بایست با قائم 2 و 4 الحاق کند.

 قائم 4 از سمت چم سری به طرف غرب، از مقابل پاسگاه ربوط به طرف غرب و از شمال چم هندی به طرف غرب حرکت کرده و ضمن تصرف ارتفاعات سرکوب منطقه، به طرف جنوب پدافند کند. (5)

شرح عملیات

مرحله اول عملیات: عملیات از ساعت 22:07 تاریخ 1361/8/10 با رمز مبارک "یا زینب (س)" آغاز شد. نیروهای عمل‌کننده در محورهای قائم 1 و 2 و قسمتی از محور قائم 3 تا صبح موفق شدند به اهداف تعیین شده خود دست یابند، ولی محور قائم 4 و قسمتی از محور قائم 3 به علت طغیان آب رودخانه دویریج با مشکلاتی مواجه شدند که با وجود نصب پل چیفتن و انتقال مهمات و نیرو به وسیله هلی‌کوپتر این مشکلات حل نشد و به همین خاطر محدودة 8 کیلومتری ارتفاعات 400 تا جاده چم سری در دست دشمن باقی ماند که از طریق آن‌ها جاده عقبه محورهای دیگر تهدید می‌شد.

مرحله دوم عملیات: پوشاندن رخنه موجود در منطقه تصرف شده، هدف مرحله دوم عملیات بود. برای حل این معضل قرار شد چهار گردان سپاه از جناحین وارد عمل شده و ضمن انهدام دشمن با یکدیگر الحاق کنند. این مرحله از عملیات در ساعت 03:15 بامداد روز 1361/8/12 آغاز شد که حدود ساعت 6 صبح دو محور با یکدیگر به طور نسبی الحاق کردند و تا عصر همان روز الحاق به طور کامل انجام شد.

مرحله سوم عملیات: پس از این که رخنه موجود در منطقه در مرحله دوم عملیات برطرف شد، نیروهای خودی متوجه شدند که نیروهای عراق در ارتفاعات مقابل آن‌ها مستقر شده‌اند. در نتیجه، هدف عمده عملیات که تحمیل خطوط گسترده پدافندی به دشمن بود، حاصل نشده است؛ لذا مقرر شد کلیه یگان‌های موجود در منطقه با نیروهای تحت امر خود 5 کیلومتر به سمت غرب پیشروی کرده و جاده آسفالته چم سری، شرهانی، زبیدات و جاده شنی زبیدات - طیب را تأمین کنند. عملیات در ساعت 22 روز 1361/8/15 آغاز شد و با وارد آمدن تلفات به دشمن و تأمین اهداف مورد نظر، در فردای آن روز پایان یافت.

دشمن از بیم محاصره و انهدام، از محور ربوط و چم هندی عقب‌نشینی کرده و امکانات بسیاری را از خود بر جای گذارد. (6)

نتایج عملیات

در پی موفقیت عملیات محرم، علاوه بر شکست تبلیغات نسبتاً وسیع عراق مبنی بر متوقف کردن نیروهای ایرانی پس از عملیات رمضان، فرماندهان نظامی ایران به توانایی خود برای انجام عملیات سرنوشت‌ساز در منطقه عملیاتی محرم اعتقاد و اطمینان یافته و تصرف شهر العماره عراق را امکان‌پذیر دانستند. انجام عملیات والفجر مقدماتی بر اساس چنین دیدگاه و اطمینانی بود که طراحی شده و به مرحله اجرا درآمد. همچنین در نتیجه عملیات محرم علاوه بر آزاد شدن 700 کیلومترمربع از خاک ایران، از جمله ارتفاعات 400 و 298، پل چم سری، حوزه نفتی بیات، نهر عنبر، چم سری و موسیان، جاده عین خوش ـ دهلران از دید و تیر دشمن خارج شد. در مقابل، شهرک طیب عراق به زیر دید نیروهای خودی درآمد.

آزادسازی 300 کیلومترمربع از خاک عراق از جمله پاسگاه‌های زبیدات، شرهانی، ابوغریب و … و تأسیسات نفتی منطقه (30 تا 35 حلقه چاه نفت) نیز از دیگر نتایج این عملیات بود.

آمار تلفات و ضایعات دشمن هم به قرار زیر است:

انهدام 270 تانک و نفربر، 250 خودروی نظامی و 30 تفنگ 106،

سرنگون شدن 12 هواپیما،

به غنیمت درآمدن 149 تانک و نفربر، 270 خودروی نظامی و 35 تفنگ 106،

کشته و مجروح شدن حدود 6000 تن،

به اسارت درآمدن 2350 تن،

گفتنی است که در این عملیات به 9 تیپ عراق از 20 تا 100 درصد خسارت وارد شد. (7)

 فهرست منابع

1- گزارش 72 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، گزارش عملیات محرم، شهید تقی رضوانی، ص 2. 

2- مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، درودیان - محمد "از خرمشهر تا فا و"، ص 42.

3- منبع شماره 1، ص 3.

4- منبع شماره 1، ص 2 و 3.

5- منبع شماره 1، صص 10- 8؛ و: گزارش 887 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، "عملیات محرم"، ص 6 و 5.

6- منبع شماره 2، ص 46 - 43؛ و: منبع شماره 1، صص 17-11؛ و: گزارش 887 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، "عملیات محرم"، صص 7 و 6.

7- منبع شماره 2، ص 46 - 43؛ و: منبع شماره 1، ص 21، 41 و 42.

8- منبع: اطلس راهنما 1- کتاب آبادان در جنگ صفحه 17.

9- منبع: اطلس راهنما 3- کتاب ایلام در جنگ صفحه 70.

10- مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس.