گرچه دشمن با همكاري اطلاعاتي آمريكا براي مقابله با عمليات كربلا 4 از آمادگي كامل برخوردار بود، اما درست درزماني كه مغرور از جشن پيروزي خود بود، گرفتار ضربه سهمگيني دريكي از نفوذناپذيرترين خطوط دفاعي شد.
تحليلگران نظامي بر اين باورند كه در صورت عدم انجام عمليات كربلا 5، نيروهاي دشمن با روحيه‌اي مضاعف؛ ابتدا اقدام به پاتك در فاو مي‌كردند و سپس تحركات ناتمام و شكست‌خورده سال قبل را در حمله به مناطق پدافندي ايران از سر مي‌گرفتند.
هوشياري و درايت فرماندهان ايراني موجب شد تا در جريان عمليات كربلا 4 به‌سرعت تصميم به عقب‌نشيني گرفته و با حفظ توان رزم خودي، و بازسازي سريع سازمان رزم و روحيه، اقدام به انجام عمليات بزرگ و سرنوشت‌ساز كربلا 5 كند.
در اين زمينه، نويسندگان علاقه‌مند به مباحث نظامي، نوشته‌ها و ديدگاه‌هاي مختلف و متنوعي از خود به‌جاي گذارده‌اند كه ازجمله آن‌ها مقاله كوتاه آقاي عباس تيموري با عنوان «روزهاي سرنوشت نگاهي به عمليات كربلاي 4 و 5 » مي باشد. اين مقاله ضمن آن كه انعكاس دهنده نظرات شخصي نويسنده مي باشد، اما نسبت به بسياري از مقالات و نوشته هاي منتشر شده در اين زمينه از استحكام و قابليت بهره برداري بيشتري برخوردار است. نظر به همين ويژگي مقاله، نسبت به بازنشر آن در بخش از ديگر رسانه ها سايت مركز اسناد و تحقيقات دفاع مقدس اقدام شد.
بررسي علل و عوامل شكست عمليات كربلاي چهار و از طرفي طراحي عمليات پيروزمند كربلاي 5 در فاصله زماني كمتر از دو هفته آن‌هم در مستحكم‌ترين خطوط دفاعي تاريخ جنگ بدون تحليل اوضاع سياسي، نظامي و حوادث سال 1365 منطقي نخواهد بود. در اين نوشتار، اول به موارد مهم و مؤثر در عمليات‌هاي نظامي اين مقطع زماني مي‌پردازيم، سپس به تحليل خاص نبردهاي كربلاي 4 و 5 اشاره خواهد شد.
الف: تأثيرات پيروزي استراتژيك فتح فاو و عكس‌العمل منفي غرب و استكبار در اين راستا
يكي از مهمترين مقاصد طراحان نظامي عمليات والفجر 8 كه منجر به فتح فاو و درنتيجه هم‌مرز شدن ايران با كويت و قطع كامل دسترسي دشمن از آب‌هاي خليج‌فارس گرديد، همانا بر فشار بر جامعه بين‌المللي و رژيم بعثي در پذيرش خواسته‌هاي بر حق كشورمان بود.
متأسفانه شكل و سياق قطعنامه 582 شوراي امنيت كه پس از 15 روز از عمليات والفجر 8 صادر شد اين‌گونه نبود، و به‌ناچار اجراي طرح تكميلي عمليات والفجر8 جهت كسب يك پيروزي مهم ديگر در منطقه استراتژيك شلمچه و شرق بصره در دستور كار فرماندهان سپاه قرار گرفت.
اضطراب و نگراني غرب از ادامه حملات رزمندگان اسلام در نقاط حساس جبهه‌ها و تغيير توازن نظامي در صحنه‌هاي نبرد به نفع ايران در سخنان كارشناسان سياسي و نظامي استكبار جهاني حساسيت و ميزان موفقيت عمليات والفجر هشت در اين برهه را آشكار ساخت.
خبرگزاري رويتر به نقل از كارشناسان سياسي و نظامي در خليج‌فارس نوشت: حملات موفقيت‌آميز ايران به عراق براي اولين بار به ايران امتياز نظامي بخشيده است و مي‌تواند نقطه عطفي در تاريخ جنگ خليج‌فارس باشد.
نشريه آبزرور چاپ انگليس نيز اين‌گونه نوشت: به‌رغم آنچه اوايل در مورد تاكتيك‌هاي خام سپاه پاسداران انقلاب اسلامي گفته مي‌شد، اين نيرو موفق به كسب پيروزي‌ها و پيشرفت‌هايي شده است كه فرماندهان نظامي، رسيدن به آن را غيرممكن مي‌دانست.
در اين راستا برژينسكي پس از پيروزي ظفرمندان سپاه توحيد در عمليات والفجر هشت طي نطقي اين‌گونه اشاره دارد: هدف غرب بايد اين باشد كه از شكست عراق جلوگيري كند.
ويليام فاير كارشناس سياسي اقتصادي غربي نيز در اين زمينه مي‌گويد: هر چه پول در رگ‌هاي عراق تزريق شد نتيجه نداده است. تنها يك روزنه اميد باقي است، با سقوط قيمت نفت، ايران ورشكست مي‌شود و ماشين جنگي او از كار مي‌افتد.
به دنبال اين جهت‌گيري‌ها، حميد شعبان فرمانده نيروي هوايي عراق كه تسليحات هوايي فوق مدرن از جهان غرب به‌خصوص فرانسه دريافت كرده است، طي سخنان مي‌گويد: ما توانايي و استطاعت دستيابي به هر هدفي را طي چند روز آينده در عمق خاك ايران خواهيم داشت.
جالب است بدانيد كه 14 هزار و 686 مورد مأموريت هوايي عليه مراكز اقتصادي، نفتي، نظامي و صنعتي ايران در فاصله زماني بسيار كوتاه (بهار 65) به اجرا گذاشته مي‌شود. همه اين موضع‌گيري‌ها نشان مي‌داد كه جامعه جهاني تحمل فتوحات رزمندگان اسلام را در عرصه‌هاي نظامي نداشته و با موضع‌گيري صريح در اين مقطع زماني كمك‌هاي تسليحاتي فراواني را به عراق مي‌كنند كه از فشار رواني احتمال سقوط رژيم صدام در منطقه كاسته شود.
ب: چگونگي شكل‌گيري استراتژي دفاع متحرك توسط رژيم عراق
در پي حمايت‌هاي همه‌جانبه غرب از صدام در عكس‌العمل به پيروزي رزمندگان اسلام در عمليات والفجر 8، رژيم بعث عراق طي طرح نظامي به نام استراتژي دفاع متحرك از لاك دفاعي چهارساله خود خارج‌شده و تحركاتي را در جبهه جنوب و غرب كه از تاريخ 1364/12/23 شروع و تا 1365/2/27 با تصرف شهر مهران خاتمه يافت انجام دادند.
در حقيقت دشمن با اجراي صدها پاتك سنگين و تحمل تلفات فراوان موفق به بازپس‌گيري فاو نشده بود، عقب‌نشيني از شهر مهران را منوط به تخليه شهر فاو كرد.
لازم به ذكر است كه اين حملات با توجه به شناخت دشمن از تاريخ‌هاي اعزام نيرو كه معمولاً در پايان سال صورت مي‌پذيرفت، اجرا گرديد.
تهديدات جديد دشمن در مناطق نبرد و به دست گرفتن ابتكار عمل در اجراي عمليات‌هاي نظامي، مسئولان به تدبير و چاره‌انديشي واداشت تا در خصوص اعزام نيرو به جبهه تغيير روند دهند. روند جديد باعث شد سال 65 به‌عنوان سال سرنوشت جنگ اعلام بشود و تبليغات وسيعي در خصوص جذب نيرو انجام شد، بر همين اساس در تاريخ‌هاي غيرمتعارفي به لحاظ روند عمومي عمليات‌ها، در تاريخ 1365/4/9 عمليات كربلاي 1 منطقه مهران با صلابت هرچه‌تمام‌تر مجدداً آزاد گرديد.
در منطقه حاج عمران عمليات كربلاي 2 در تاريخ 1365/6/10 انجام شد و همزمان عمليات انهدام اسكله الاميه در خليج‌فارس با اجراي عمليات كربلاي 3 به منصه ظهور رسيد. اجراي عمليات انصار در جزيره مجنون جنوبي در 1365/6/20 و سلسله عمليات فتح در عمق خاك عراق در مهرماه سال 65، عملاً شالوده تحركات مذبوحانه استراتژي دفاع متحرك دشمن را درهم پيچيد.
ج) تحليل عمليات كربلاي 4
فرماندهان و طراحان نظامي سپاه در اين عرصه‌هاي سخت سياسي و نظامي سعي داشتند تا با كسب يك پيروزي مهم و حفظ برتري نظامي در جبهه، كاستي‌هاي موجود را پوشش داده و كشور را از بلاتكليفي خارج گردانند.
نام‌گذاري سال 65 به‌عنوان سال سرنوشت جنگ ، حملات شديد هوايي به مراكز حياتي وزير بنايي كشورمان و فشار سياسي و افشاي سفر مك فارلين به ايران موجب گرديد تا سعي مسئولان براي جذب نيرو به جبهه‌ها با همت بالاتري پيگيري شود و درنهايت سيصد گردان نيرو، براي اجراي عمليات و ضربه نهايي به دشمن آماده گرديد.
مهمترين زمين براي تأثيرگذاري در جبهه‌هاي جنوب، شرق بصره بود كه از طرفي مستحكم‌ترين موانع دفاعي تاريخ جنگ را نيز به خود اختصاص داده بود. بنابراين فرماندهان و طراحان نظامي سپاه با هزاران ساعت كار بر روي نقشه‌هاي منطقه، سرانجام طرح نفوذي خود را كه معرف به تاكتيك ويژه بود، براي شروع عمليات آماده كردند. طرحي كه مي‌توانست مكمل عمليات والفجر هشت باشد و تصرف كامل منطقه فاو و خور عبدالله را تضمين نمايد، عقبه سپاه سوم و هفتم ارتش عراق را مورد تهديد جدي قرار داده و شهر بصره را در معرض سقوط كامل قرار دهد. عمليات كربلاي چهار در تاريخ 1365/10/3 با رمز يا محمد (ص) در منطقه عموم ابوالخصيب در حدفاصل جزيره مينو تا شلمچه به اجرا درآمد.
با شروع عمليات، نحوه پدافند و آتش باري دشمن روي عقبه‌ها و با موانع ايذايي در محل‌هاي خاص و كليدي به‌خصوص معبرهاي نفوذي شناسايي شده، اين باور را تقويت مي‌كرد كه دشمن از قبل براي مقابله با حمله رزمندگان آمادگي لازم را در خود ايجاد كرده است.
اجراي آتش‌هاي شديد توپخانه و خمپاره‌ها روي نهر عرايض و اروندرود آن‌هم در لحظات شروع عمليات، سازمان‌دهي يگان‌هاي خط‌شكن و غواص‌ها را برهم زد. منورهاي معروف به لوستري كه توسط هواپيما يا توپخانه شليك و پرتاب مي‌شدند، آسمان منطقه نبرد را تا صبح مانند روز روشن كرد، تيربارهاي سنگين چهار لول به‌صورت ضربدري سطح آب را تا ساعت‌ها پوشش داده بودند، موانع ايذايي و تاكتيهاي ضد غواص و شناور با 9 رده پدافندي بسيار فشرده، كوچك‌ترين راه نفوذ را نيز بسته بودند. نوك جزيره بوارين كه مهم ترين نقطه از نبرد محسوب مي‌شد، عليرغم تلاش فراوان فتح نشد.
عليرغم همه اين حساسيت‌ها و افشا شدن عمليات، رزمندگان اسلام توانستند جزاير سهيل قطعه، ام الرصاص، ام البابي، بلجانيه وقسمتي از پنج ضلعي شلمچه را تصرف كنند. خوشبختانه با درايت فرماندهان، كل عمليات در صبح روز اول با توجه به موضوع افشاي عمليات وبه منظور حفظ توان نيروي باقيمانده كه بالغ بر 80 درصد بود، متوقف شد.
عدنان خيرالله وزير دفاع عراق، بلافاصله پس از عمليات كربلاي 4 در مصاحبه با راديو مونت‌كارلو در بغداد گفت: ما به خاطر اين اطلاعات از آن‌ها تشكر مي‌كنيم.
عراقي‌ها كه از مدت‌ها پيش منتظر اين عمليات بودند، تبليغات بسيار وسيعي را در مورد شكست ايران انجام دادند. دشمن با استفاده از اين پيروزي، نيروهايش را براي بازپس‌گيري شهر فاو آماده مي‌كرد. استنباط اين بود كه جمهوري اسلامي هرسال فقط يك عمليات گسترده مي‌تواند انجام دهد و فعلاً روند جنگ به نفع ايران نيست و مي‌شود از اين فرصت بهترين استفاده را كرد.
د) تحليل عمليات پيروزمند كربلاي 5
لحظاتي بسيار سخت و طاقت‌فرسا در جبهه خودي بر رزمندگان و فرماندهان سپري مي‌شد، افكار عمومي مردم، دغدغه بسته شدن معابر نفوذي دشمن، شهادت جمعي از هم‌رزمان و تبليغات منفي رژيم عراق و همچنين رسانه‌هاي استكباري از فشارهاي روحي رواني آن مقطع زماني محسوب مي‌شد.
جمعي از فرماندهان سپاه اسلام با دنيايي از آلام و نااميدي فراوان به محضر پير فرزانه انقلاب رسيده و گزارش عمليات كربلاي 4 را تشريح كردند. حضرت امام (ره) در كلامي مسيحايي و بسيار ساده مي‌فرمايد: توكل بر خدا كنيد. شما براي اداي تكليف مي‌جنگيد، برويد و نبرد را ادامه دهيد.
اين فرمايش امام چنان روحيه‌اي به فرماندهان و طراحان نظامي داده بود كه در كمتر از 12 روز، طراحي عمليات را به مرحله اجرا گذاشتند كه در باور كارشناسان نظامي آمريكا، شوروي و فرماندهان عالي‌رتبه عراقي غيرقابل‌تصور بود.
طراحي مانور منطقه نبرد جديد، تغيير سمت‌وسوي توپخانه‌ها و ادوات، انتقال بنه‌ها، مهمات و امكانات، اجراي صدها ساعت كار مهندسي، سنگر سازي و آماده‌سازي معابر و راه‌هاي مواصلاتي، حفظ كامل جوانب حفاظتي و امنيتي و از همه مهم‌تر حفظ روحيه تهاجمي رزمندگان و انعطاف‌پذيري فرماندهان سطوح پايين‌تر در اجراي مانور در زمين‌هاي جديد آن‌هم در استعداد 200 گردان عملياتي در ظرف كمتر از دو هفته، از صحنه‌هاي به‌يادماندني و بي‌نظير تاريخ دفاع مقدس بود و مي‌شود چنين فعاليت خارق‌العاده‌اي تنها و تنها از عهده نيروهاي مكتبي و الهي آن‌هم در عالي‌ترين سطح ايثار و مقاومت برآيد.
ساعت 2 بامداد روز 1365/10/19 رزمندگان اسلام يورش برق‌آساي خود را به عظيم‌ترين و پيچيده‌ترين استحكامات تاريخ جنگ در شرق بصره آغاز كردند. زمين شلمچه به دليل نوع چينش موانع طبيعي و مصنوعي عملاً سد غيرقابل نفوذي را در برابر شهر بصره تشكيل داده بود. از درياچه ماهي با ماهيت نظامي گرفته تا آب‌گرفتگي‌هاي مصنوعي و باتلاقي كه به‌هيچ‌عنوان براي عبور غواص و قايق مساعد نبود و خاكريزهاي مرتفع با انواع سنگرهاي تانك و تيربار، پوشش‌هاي آتش مخفي بسيار دقيق، انواع و اقسام مين‌ها، سيم‌خاردارها و بشكه‌هاي فوگاز و ناپالم، موانع خورشيدي و...در لايه‌هاي مختلف و به‌هم‌پيچيده همه و همه غيرقابل نفوذ مي‌نمود و بعد از عمليات رمضان در سال 61 هيچ فرماندهي حتي فكر عمليات را هم در اين زمين نمي‌كرد.
جهت‌گيري سمت عمليات از شمال به جنوب كه برخلاف چيدمان موانع و سنگرهاي دشمن بود، در عمليات كربلاي 5 از ابتكارات ويژه و خارق‌العاده‌اي بود كه به‌منظور غافلگيري دشمن مورداستفاده قرار گرفت زيرا استحكامات عمده دفاعي دشمن براي مقابله با تك رزمندگان اسلام با اتكا به جاده شلمچه طراحي شده بود كه حركت از جناح‌هاي مختلف راه نفوذ به اين ديوار آهني را آسان مي‌كرد.
حساسيت بيش‌ازحد دشمن به اين منطقه چنان وضعيتي را به وجود آورده بود كه مي‌شود گفت تمام قواي اسلام در مقابل تمام قواي كفر قرار گرفته بود. عراقي‌ها براي متر متر اين زمين كشته مي‌دادند، يك خاكريز بارها و بارها ردوبدل مي‌شد، كانال‌هاي معابر و سنگرها چنان از كشته‌هاي عراقي مملو بود كه عبور از آن‌ها ممكن نبود. عراقي‌ها در اين عمليات از سلاح‌هاي آتش افكن، بيشترين استفاده را مي‌كردند سلاحي كه با پرتاب مواد آتشين همه‌چيز را به آتش مي‌كشيد.
اگر ذره‌اي از اين مواد به بدن رزمنده‌اي مي‌رسيد تا مغز استخوان مي‌سوزاند و خاكستر مي‌كرد، نبرد تن‌به‌تن در اكثر صحنه‌ها ادامه داشت رزمندگان اسلام نيز براي شكست دشمن، شهادت را با آغوش باز پذيرا بودند. آن روز، روز مسامحه نبود، آب‌هاي شلمچه با رنگ خون عجين شده بود، ارتش عراق با تمام نيرو و لشكريان مخلص ما با همه توان تا آخرين لحظه به مقاومت پرداختند.
تفاوت عمليات كربلاي 5 با ساير عمليات جنوب در كوچك بودن زمين نبرد بود. تلفات نيروهاي عراقي به دليل درگيري منطقه‌اي محدود بسيار بالا بود. مانور گردان‌ها گاهي، در محدوده صد متر خلاصه مي‌شد، آتش‌هاي توپخانه و ادوات طرفين، زمين و زمان را به هم مي‌دوخت، دشمن در زمين 75 كيلومترمربعي منطقه بيش از هزار دستگاه تانك و نفربر به كار گرفته بود.
بيش از 360 قبضه توپ سنگين و هزاران قبضه سلاح مستقيم زن و منحني، آتش تهيه وحشتناكي را تدارك مي‌ديدند.30 هزار نيروي نظامي عراق آمده بودند تا سپري انساني در مقابل رزمندگان باشند. و به همين جهت فرماندهان ارتش عراق براي تأمين كسري نيروي انساني جبهه شلمچه متولدين سال 1969 و باقيمانده را 1968 به خدمت احضار كردند، يعني جواناني كه سن آن‌ها 16 سال بود را به جبهه‌ها فراخواندند. آمار منتشره تلفات انساني رژيم بعث عراق در عمليات كربلاي 5 حاكي است كه بيش از 60 تيپ و 100 درصد و 70 تيپ تا 70 درصد منهدم شده‌اند. از خلاقيت‌هاي ديگر رزمندگان در عمليات كربلاي 5 عبور نيروها با استفاده از قايق ازآب‌گرفتگي‌هاي بسيار باريك بود كه نفس طراحي چنين آب‌گرفتگي‌هايي عدم بهره‌گيري نيروي مهاجم از غواص و قايق مي‌باشد.
دشمن به‌تلافي شكست‌هاي پي‌درپي در عمليات كربلاي 5 و تحمل تلفات سنگين به‌كرات از سلاح‌هاي شيميايي استفاده كرد كه نشان از ضعف در مقابل رزمندگان اسلام داشت استفاده از نيروهاي گارد رياست جمهوري هم نشان مي‌داد كه دشمن همه نيروهاي خود را در اين صحنه بكار گرفته است. دشمن بعثي در عمليات كربلاي 5 نسبت به زمان، زمين و تاكتيك كاملاً غافلگير شده و در يك نبرد 43 روزه ضمن واگذاري بخشي از زمين شرق بصره متحمل تلفات انساني و زرهي فوق‌العاده‌اي شد. اين موضوع موجبات نگراني جامعه جهاني از سقوط قريب‌الوقوع صدام را فراهم ساخت و از طرفي عزم و اراده آهنين رزمندگان و جامعه اسلامي را در احقاق حق به اثبات رساند.
براي اولين بار از آغاز جنگ ناظران و كارشناسان غربي كه خودشان طراح چنين خطوط پدافندي براي عراقي‌ها بودند در مورد نحوه كارشان دچار ترديد شدند و در راديو بي. بي. سي مورخه 1365/10/26 طي تحليلي، ضمن اشاره به عبور رزمندگان از منطقه آب‌گرفتگي و كانال پرورش ماهي گفتند: موفقيت ايران در عبور از درياچه ماهي يك‌بار ديگر توانايي ايران در عبور از آبراه‌ها را نشان داد.
هفته‌نامه اكسپرس به نقل از كارشناسان انگليسي مي‌گويد: اگر ايرانيان به بصره نزديك شوند، وقوع سقوط روحي رواني صدام در بغداد دور از احتمال نيست.
اصرار نيروهاي اسلام براي استمرار در اين زمين و اجراي عمليات تكميلي كربلاي 5 و كربلاي 8، جامعه جهاني را مجبور ساخت تا سرانجام به خواسته بر حق نظام اسلامي پاسخ مثبت داده و قطعنامه‌اي را صادر كنند كه بايد در ابتداي جنگ صادر مي‌كردند. شوراي امنيت سازمان ملل در تيرماه 1366 قطعنامه 598 را با مفاد ذيل به تصويب رساند:
شوراي امنيت ضمن نگراني عميق از تلفات شديد انساني و ادامه منازعه معتقد گرديد كه بايد يك‌راه حل جامع، عادلانه، شرافتمندانه و پايدار بين ايران و عراق به دست آيد. با حكم به اين‌كه در منازعه بين ايران و عراق نقض صلح حادث شده است؛
1- آتش‌بس فوري
2- عقب‌نشيني به مرزهاي شناخته‌شده بين‌المللي
3- تعيين ناظر بين‌المللي
4- آزادي اسراي جنگي
5- همكاري طرفين با شخص دبير كل
6-از همه كشورها خواسته شده است كه از دخالتي كه به منجر به تشديد و گسترش منازعه گردد احتراز كنند
7- تحويل مسؤوليت‌ها به هيئت بي‌طرف
8- تعيين خسارات جنگي
ضمناً در اين قطعنامه بمباران مراكز مسكوني و غيرنظامي، حملات به كشتيراني، حملات به هواپيماهاي مسافربري و كاربرد سلاح‌هاي شيميايي محكوم گرديده است.
پايان اين مقاله را گفتاري از مقام معظم رهبري قرار مي‌دهيم كه فرمودند: «ايران امروز هر چه دارد و در آينده هرچه به دست بياورد به بركت خون شهيدان است. اگر اين شهدايي كه شلمچه يادگار آن‌ها و اين بيابان‌هاي خونين حامل نشانه‌هاي آن‌هاست، نبودند؛ امروز در اين كشور از استقلال ملي، از شرف ملت، از اسلام و هيچ‌چيز ايراني، نشان برجسته‌اي نبود. زنده نگه‌داشتن ياد و خاطر شهدا كمتر از شهادت نيست.»
منبع:
1. مركز اسناد و تحقيقات دفاع مقدس
2. پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس شهید حاج قاسم سلیمانی
- هیچ نظری یافت نشد
ارسال نظر به عنوان مهمان